Gelugpa jest najbardziej znany na Zachodzie jako szkoła buddyzmu tybetańskiego związana z Jego Świątobliwością Dalajlamą. W XVII wieku szkoła Gelug (także orkisz Geluk) stała się najpotężniejszą instytucją w Tybecie i tak pozostało, dopóki Chiny nie przejęły kontroli nad Tybetem w latach 50. XX wieku.
Historia Gelugpy zaczyna się od Tsongkhapy (1357-1419), mężczyzny z prowincji Amdo, który rozpoczął naukę u miejscowej lamy Sakya w bardzo młodym wieku. W wieku 16 lat udał się do centralnego Tybetu, gdzie znajdowali się najbardziej znani nauczyciele i klasztory, aby kontynuować swoją edukację.
Tsongkhapa nie studiował w żadnym miejscu. Przebywał w klasztorach Kagyu, ucząc się medycyny tybetańskiej, praktyk Mahamudry i tantry jogi Atishy. Studiował filozofię w klasztorach Sakya. Szukał niezależnych nauczycieli ze świeżymi pomysłami. Był szczególnie zainteresowany naukami madjamiki Nagarjuny.
Z czasem Tsongkhapa połączył te nauki w nowe podejście do buddyzmu. Wyjaśnił swoje podejście w dwóch głównych dziełach: Wielkiej ekspozycji etapów ścieżki i Wielkiej ekspozycji tajemnej mantry . Inne jego nauki zostały zebrane w kilku tomach, w sumie 18.
Przez większość swojego dorosłego życia Tsongkhapa podróżował po Tybecie, często mieszkając w obozach z dziesiątkami studentów. Zanim Tsongkhapa osiągnął wiek 50 lat, surowy styl życia odbijał się na jego zdrowiu. Wielbiciele zbudowali mu nowy klasztor na górze w pobliżu Lhasy. Klasztor został nazwany „Ganden”, co oznacza „radosny”. Jednak Tsongkhapa mieszkał tam tylko na krótko przed śmiercią.
Założenie Gelugpy
W chwili jego śmierci Tsongkhapa i jego uczniowie byli uważani za członków szkoły Sakya. Następnie jego uczniowie wystąpili i zbudowali nową szkołę buddyzmu tybetańskiego na podstawie nauk Tsongkhapy. Nazwali szkołę „Gelug”, co oznacza „cnotliwą tradycję”. Oto niektórzy z najwybitniejszych uczniów Tsongkhapy:
Uważa się, że Gyaltsab (1364-1431) był pierwszym opatem Gendun po śmierci Tsongkhapy. To uczyniło go pierwszym Gandenem Tripą, czyli posiadaczem tronu Gendun. Do dziś Ganden Tripa jest faktycznym, oficjalnym dyrektorem szkoły w Gelug, a nie Dalajlamą.
Jamchen Chojey (1355-1435) założył wielki klasztor Sera w Lhasie.
Khedrub (1385-1438) przypisuje się obronę i promowanie nauk Tsongkhapy w całym Tybecie. Rozpoczął także tradycję wysokich lamów Geluga w żółtych czapkach, aby odróżnić ich od lamów Sakya, którzy nosili czerwone czapki.
Gendun Drupa (1391-1474) założył wielkie klasztory Drepung i Tashillhunpo, a za życia był jednym z najbardziej szanowanych uczonych w Tybecie.
Dalajlama
Kilka lat po śmierci Gendun Drupa młody chłopiec z centralnego Tybetu został rozpoznany jako jego tulku, czyli odrodzenie. W końcu ten chłopiec, Gendun Gyatso (1475–1542), będzie opatem Drepung, Tashillhunpo i Sera.
Sonam Gyatso (1543-1588) został uznany za odrodzenie Genduna Gyatso. Ten tulku stał się duchowym doradcą mongolskiego przywódcy o imieniu Altan Khan. Altan Khan nadał Gendunowi Gyatso tytuł „Dalajlama”, co oznacza „ocean mądrości”. Sonam Gyatso jest uważany za trzeciego Dalajlamę; jego poprzednicy Gendun Drupa i Gendun Gyatso zostali pośmiertnie nazwani pierwszym i drugim Dalajlamą.
Ci pierwsi Dalaj Lamowie nie mieli władzy politycznej. To Lobsang Gyatso, „wielki piąty” Dalajlama (1617–1682), zawarł losowy sojusz z innym mongolskim przywódcą, Gushi Khanem, który podbił Tybet. Gushi Khan uczynił Lobsanga Gyatso politycznym i duchowym przywódcą całego narodu tybetańskiego.
Pod Wielkim Piątym duża część innej szkoły buddyzmu tybetańskiego, Jonang, została wchłonięta przez Gelugpę. Wpływ Jonang dodał Gelugpie nauki Kalaczakry. Wielki Piąty zainicjował także budowę Pałacu Potala w Lhasie, który stał się siedzibą zarówno duchowego, jak i politycznego autorytetu w Tybecie.
Dzisiaj wielu ludzi uważa, że Dalaj Lamowie sprawowali absolutną władzę w Tybecie jako „boscy królowie”, ale jest to niedokładne. Dalaj Lamowie, którzy przybyli po Wielkiej Piątej, z tego czy innego powodu, byli głównie figurantami, którzy posiadali niewiele prawdziwej mocy. Przez długi czas faktycznie rządzili nimi różni regenci i dowódcy wojskowi.
Dopiero 13. Dalajlama, Thubten Gyatso (1876–1933), inny Dalajlama nie będzie pełnił funkcji prawdziwego szefa rządu, a nawet on miał ograniczone uprawnienia do wprowadzenia wszystkich reform, które chciał wprowadzić w Tybecie.
Obecny Dalajlama jest czternastym, Jego Świątobliwość Tenzin Gyatso (ur. 1935). Nadal był nastolatkiem, kiedy Chiny najechały Tybet w 1950 r. Jego Świątobliwość został wygnany z Tybetu od 1959 r. Ostatnio zrezygnował z wszelkiej władzy politycznej nad Tybetańczykiem na wygnaniu na rzecz demokratycznego, wybranego rządu.
Panczenlama
Drugim najwyższym lamą w Gelugpie jest Panczenlama. Tytuł Panczenlama, co znaczy „wielki uczony”, został nadany przez Piątego Dalajlamę na tulku, który był czwarty w linii narodzin, a więc został czwartym Panczenlamą.
Obecny Panczenlama jest jedenasty. Jednak Jego Świątobliwość Gedhun Choekyi Nyima (ur. 1989) i jego rodzina zostali zabrani do chińskiej aresztu wkrótce po tym, jak jego uznanie zostało ogłoszone publicznie w 1995 roku. Panchen Lama i jego rodzina nie byli odtąd widziani. Pretendent powołany przez Pekin, Gyaltsen Norbu, służył jako Panchen Lama na jego miejscu.
Gelugpa Today
Oryginalny klasztor Ganden, duchowy dom Gelugpy, został zniszczony przez wojska chińskie podczas powstania w Lhasie w 1959 r. Podczas rewolucji kulturalnej Czerwona Gwardia przyszła dokończyć to, co zostało. Nawet zmumifikowane ciało Tsongkhapy kazano spalić, chociaż mnich był w stanie odzyskać czaszkę i trochę popiołów. Chiński rząd odbudowuje klasztor.
Tymczasem wygnani lamowie ponownie ustanowili Ganden w Karnataka w Indiach, a ten klasztor jest teraz duchowym domem Gelugpy. Obecny Ganden Tripa, 102., to Thubten Nyima Lungtok Tenzin Norbu. (Ganden Tripas nie są tulku, ale są mianowani na dorosłych). Szkolenie nowych generacji mnichów i mniszek Gelugpy trwa.
Jego Świątobliwość 14. Dalajlama mieszka w Dharamsali w Indiach, odkąd opuścił Tybet w 1959 roku. Poświęcił swoje życie nauczaniu i zdobyciu większej autonomii dla Tybetańczyków wciąż pod chińskimi rządami.
